
مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر ارزش افزوده، مالیات غیر مستقیمی میباشد که مصرفکننده (خریدار) آن را به همراه بهای خرید کالا یا خدمات میپردازد و دریافتکننده (فروشنده) موظف میباشد مقدار مالیات دریافتی را به خزانه دولت واریز نماید. از آنجا که خود فروشنده نیز ضمن خرید اولیه چنین مالیاتی را پرداخته ولی مصرفکننده محسوب نمیگردد، این است که او حق دارد کل «مالیاتهای ارزش افزوده» پرداختی خود را از کل «مالیات بر ارزش افزوده»های دریافتی کسر نموده و مابه تفاوت را به دولت بپردازد.
دولتها مصارف ویژهای را برای این مالیات در نظر میگرند. این مالیات از مهمترین درآمدهای خزانه استانداریها، شهرداریها و دولتهای مرکزی محسوب میگردد و معمولاً به حساب خزانه دولت مرکزی وارد و از آنجا طبق قانون و معمولاً بنا بر نسبت جمعیت بین استانها و شهرها پخش میگردد.
مواردی که مالیات بر ارزش افزوده به آن تعلق میگیرد
مالیات ارزش افزوده به تمامی خدمات و کالاهایی تعلق میگیرد که در برابر پول در داخل کشور داد و ستد میگردند، مگر آنکه در قانون برای آن شرایط ویژه، از جمله تخفیفهایی در نظر گرفته باشند. کالاهایی که صادر میگردند از این مالیات معاف میباشد: به همین دلیل گردشگران که در کشور محل سفر و خرید اقامت رسمی و دائم ندارند، توانایی آن را دارند که ضمن خرید، از فروشنده «برگه تفکیک بهای خرید و مالیات برارزش افزوده» (Export document) درخواست نمایند. این برگه میبایستی ضمن خروج از کشور (حداکثر سه ماه پس از خرید) توسط اداره گمرک مرزی، پس از رویت اجناس، تأیید گردد. خریدار سپس میتواند از راههای مختلف، از جمله طی سفر بعدی از طریق خود فروشنده یا شرکتهای ویژه مستقر در بخش ترانزیت فرودگاه یا در خاک کشور مقصد، مالیات پرداختی را دریافت نماید. ساکنین کشورهای اتحادیه اروپا در داخل مرزهای این اتحادیه امکان باز دریافت مالیات را ندارند. فروشگاههای واقع در سالن ترانزیت فرودگاهها، در محوطه سفارت خانهها، سازمان ملل، یونسکو، فائو و سایر مکانهای در این رده، که خرید در آنها تحت شرایط ویژهای ممکن است، محسوب گشته و مالیات بر ارزش افزوده را از مشتری دریافت نمینمایند.
گمرک
اداره گمرک برای کالاهایی که داخل کشور میشوند (واردات تجاری، به وسیلهٔ مسافر یا از راه پست) پس از کسر مبلغ سقفی مجاز، مالیات بر ارزش افزوده بهای حقیقی یا تخمینی آن کالا را از مالک کسب مینماید. در این رابطه استثناء هایی وجود دارد که قانون هر کشوری تعیین مینماید. مثلاً در اکثر کشورهای اروپایی واردات شیر مادر، اعضای بدن انسان، خون و محصولات جانبی خون، برخی کشتیهای اقیانوس پیما و برخی اقلام دیگر از مالیات بر ارزش افزوده وارداتی معاف میباشند.
در برخی کشورها داروها، خدمات پزشکی، خدمات عامالمنفعه، مواد غذایی، کالاهای رسانهای چاپی غیر تبلیغاتی (یا با تبلیغات نسبتاً کم) و برخی خدمات دولتی و شبه دولتی در بعضی کشورها (ازجمله آتشنشانی، دادگستری، بهای تمبر و برخی دیگر خدمات پستی، خدمات ایمنی و نجات، جرائم نقدی و امثالهم) شامل استثناء میگردند. در این رابطه، یعنی تخفیفها یا حذف مالیات استثناءها بسیار فراوان میباشند و بایستی به قوانین هر کشوری مراجعه کرد. مثلاً در اروپا فقط ۳ کشور مالیات بر ارزش افزوده داروها را حذف کردهاند و مابقی کشور ها نرخ مالیات را با تخفیف یا کامل کسب مینمایند. (انگلستان، ایرلند و سوئد صفر٪) (آلمان ۱۹٪ یعنی نرخ کامل).
اداره مالیات در حالت عادی «تک پست»های دریافتی و پرداختی کسبه را در نظر نمیگیرد (ولی ممیزی مالیاتی اداره دارایی اینکار را مینمایند)، بلکه جمع کل را در آخر سال مورد محاسبه قرار میگیرد. یک بازرگان یا تولیدکننده در آخر سال حجم تمامی مالیاتهای پرداختی (برای آب، برق، گاز، خریدهای شرکت، بنزین خودروها، تعمیر خودروها و صدها پست دیگر) را از کل مالیاتهای دریافتی از مشتریان کسر کرده و وجه تفاوت را به خزانه دولت میپردازد.
پیشینه تاریخی
ارزش افزوده به ارزشی که در فرایند تولید به ارزش کالاهای واسطهای افزوده میگردد، گفته میشود. این مفهوم به فرایند تولید مربوط میباشد و نه به کالای خاص. ارزش افزوده اقتصادی معیاری برای سنجش عملکرد مالی شرکت بر اساس ثروت مازاد میباشد که با کسر هزینه سرمایه از سود عملیاتی (پس از کسر مالیات) محاسبه میگردد. ارزشافزوده اقتصادی با عنوان «سود اقتصادی» نیز شناخته میشود. فرمول محاسبه ارزشافزوده اقتصادی عبارتند از:
سود عملیاتی پس از کسر مالیات منهای هزینه سرمایه. این معیار توسط شرکت مشاوره شناسایی و معرفی گردید که میتواند نشاندهنده سود اقتصادی حقیقی یک شرکت باشد.
بنا بر کتیبههای گلی پیدا شده از خزانه دار دولت در زمان هخامنشیان، به نسبت درآمد هر کاسبی که از راه فروش اجناس انباشته بود از او مالیات میگرفتند. بنابراین گروهی از تاریخنگاران ادعا مینمایند که اساساً سیستم مدرن مالیاتی را هخامنشیان به دنیا نشان دادند.
در اروپا آلمانها به عنوان اولین قوم در قرن پانزدهم میلادی شروع به کسب نوعی مالیات بر فروش نمودند. در سال ۱۷۵۴ «گراف برول» از اهالی ساکسون رسماً و با کتاب قانون، عبارت «مالیات بر فروش» را رایج نمود و به کار گرفت.
در سال ۱۹۱۶ طی جنگ جهانی اول این قانون در سرتاسر آلمان به صورت واحد رسمی گردید. رقم سقفی این مالیات از ۰/۲٪، در سال ۱۹۳۵ به ۲٪ و در سال ۱۹۴۶ به ۵٪ افزوده گشت.
این نوع مالیات در سال ۱۹۶۸ میلادی در راستای هماهنگی مالیاتهای اروپا «مالیات بر ارزش افزوده» نامیده گشت و تقریباً در سراسر اروپا به همین نام رایج شد. امروزه این مالیات «شاهرگ» خزانه دولتها را تشکیل داده و بدون آن موجودیت سیستم به زیر سؤال میرود. «مالیات بر ارزش افزوده» تنها مالیاتی میباشد که هرگز در تاریخ روال نزولی نداشته و پیوسته افزایش یافته.
نمونهها
تاجر یا کشاورز جنگلدار یک کیلوگرم چوب درخت را به بهای ۱۰ ریال به کارخانه کاغذسازی میفروشد و ۱۰٪ یعنی ۰٬۹ ریال مالیات نهفته ارزش افزوده کسب مینماید [۱۰ ریال =( ارزش افزوده ۰٬۹ + بهای چوب ۹٬۱)]. کاغذ تولید شده از دست دهها تولیدکننده و بازرگان و دلال عبور کرده تا در آخر به شکل یک کتاب با قیمت فروش ۵۰۰۰۰ ریال (با مالیات نهفته ۱۰ درصدی = ۴۵۴۵٬۴۵ ریال) به دست مصرفکننده برسد. در این بین خزانه دولت شاید دهها یا صدها بار مالیات بر ارزش افزوده کسب کرده و باید کل مبالغ تفاوت ارزشهای افزوده دریافتی را به پرداختکنندهها یعنی همه ارزش افزاها که در تبدیل چوب به کتاب سهیم هستند، از جمله: کارخانه چوب بُری، کارخانه اره سازی، فروشندههای عمده و خرده اره، تا کاغذ ساز، کاغذ فروش، شرکتهای باربری و ترابری، شرکتهای بیمه، شرکت برق، شرکت آب، شرکت تلفن، شرکت خدمات اینترنت، شرکت دفع زباله، سازنده رنگ کاغذ، سازنده رنگ چاپ، فروشنده رنگ کاغذ، فروشنده رنگ چاپ، عمده فروشهای مختلف، چاپخانه کتاب، صحافی کتاب، شرکتهای تبلیغات و تک فروش کتاب برگرداند، چرا که مالیات بر ارزش افزوده حقیقی را فقط باید مصرفکننده انتهایی بپردازد. این امر کار بخش خصوصی و ادارههای مالیات را بسیار سنگین مینماید. به همین خاطر گهگاهی بحث آن مطرح میگردد که بهتر میباشد این مالیات را از داد و ستدهای بین «ارزش افزاها» (تولیدکننده گان، فروشندههای میانی و دلالها) حذف نماید.
نمونه ساده محاسبه
تسویه حساب بازرگان با مالیات ۱۰ درصدی: خرید جنس با بهای ۱۰۰ ریال + ۱۰ ریال مالیات و افزودن ارزش جنس… و در انتها ۳۰۰ ریال فروش با ۲۷/۲۷ ریال مالیات نهفته در بهای فروش. مابه تفاوت قابل پرداخت به خزانه دولت = ۱۷/۲۷ ریال.
۱۰۰ ریال + ۱۰٪ = ۱۱۰ ریال ← افزودن ارزش (دلالی، فروش یا تولید فرق نمیکند) ← فروش به قیمت ۲۷۲/۷۳ ریال + ۱۰٪ مالیات (= ۲۷/۲۷) = ۳۰۰ ریال
نرخ مالیات
در بسیاری کشورها چند نوع و درصد مختلف برای این مالیات وجود دارد. مثلاً آلمان: مالیات استاندارد ۱۹٪ میباشد؛ ولی خوراک، آب منازل، مطبوعات و کتاب ۷٪ و اجرت پزشک، خدمات شهری و دولتی و خرید خانه صفر٪ (به هزینههای ساختن خانه مالیات تعلق میگیرد!) ولی دارو ۱۹٪ میباشد. کمترین سطح مالیات بر ارزش افزوده را در اروپا سوئیس با ۸٪ و بالاترین را ایسلند با ۲۵٬۱٪ دارا میباشد. در کشورهای دیگر جهان نیز بین ۴ تا ۲۵٪ رایج است . ژاپن ۵٪، ترکیه ۱٪، ۸٪ و ۱۸٪، سوئیس صفر تا ۸٪، ایالات متحد آمریکا از این نوع مالیات (با این نام) استفاده نمیکند.
روش محاسبه نرخهای متفاوت مالیات بر ارزش افزوده در برخی کشورها بسیار پیچیده میباشد و در نهایت اشکال و اشتباههایی را در حسابداری شرکتها ببار می آورد. این امر میتواند پس از چندین سال کار و کسب برای مالیات پردازان مشکلات تسویه حساب مالیاتی کلانی به وجود بیاورد.
کشورهای بدون مالیات بر ارزش افزوده
مبدأ اصلی روش مالیاتگیری به صورت مالیات بر ارزش افزوده، کشورهای توسعهیافتهٔ اروپا است، اما برخی کشورها با نگرشی متفاوت به اقتصاد، از این روش از مالیاتگیری بهره نمیبرند. از جملهٔ کشورهایی که در آنها مالیاتگیری از نوعِ مالیات بر ارزش افزوده استفاده نمیگردد میتوان کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا را نام برد.
کشورهای زیر در حال حاضر مالیات بر ارزش افزوده نمیگیرند
نظامهای مختلف مالیات بر ارزش افزوده
اتحادیه اروپا
بنا بر قوانین بسیاری از کشورها از جمله در تمامی اتحادیه اروپا، فروشندهها وظیفه دارند قیمت کل و حاوی «مالیات بر ارزش افزوده» را روی کالا بنویسند. روش قیمتگذاری به شکل «قیمت پایه» + «مالیات بر ارزش افزوده» ممنوع میباشد و جرم سنگینی محسوب میگردد. فروشندهها موظف میباشند در فاکتور نویسی (مثلاً رسید صندوق) در انتهای محاسبه «مبلغ قابل پرداخت»، رقم «مالیات بر ارزش افزوده» را به صورت جداگانه استخراج نموده و به همراه نرخ درصد آن بنویسند.
مثال: ۱۱۰ ریال بهای فروش کل← رسید صندوق: قیمت کل = ۱۱۰ ریال. دارای ۱۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده به نرخ ۱۰٪
تجارت
دولت انگلستان در سال ۲۰۱۰ میلادی ۱۱۰ میلیارد یورو مالیات بر ارزش افزوده کسب کرده، دولت اتریش ۲۳ میلیارد یورو و دولت آلمان ۱۸۰ میلیارد یورو. این رقم برابر ۴۸٬۳٪ کل مالیاتها در آلمان میباشد. در سال ۲۰۱۵ در اتحادیه اروپا ۱۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ یورو مالیات بر ارزش افزوده کسب نموده و تخمینا ۱۷۰٫۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ یورو مالیات بر ارزش افزوده با روشهای غیرقانونی به عنوان «فرار مالیاتی» به دست دولتها نرسیده. همچنین سالانه ۵۰٫۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ یوروی دیگر نیز از طریق کلاهبرداری شبه قانونی به نام تجارت «چرخ فلکی» به انگلیسی carousel fraud یا Missing trader fraudبه دست دولتها نمیرسد. در روش چرخِفلکی، کلاهبرداران کالاها را بدون ارزش افزوده از کشورهای دیگر وارد مینمایند، سپس آن کالاها را به خریداران داخلی میفروشند و ارزش افزوده را از آنها دریافت مینمایند. سپس فروشنده بدون پرداخت مالیات به دولت ناپدید میگردد. در این روش کالاهای سبک ولی گرانبها چون تلفن همراه یا مدار مجتمع بین بازرگانان چند کشور اروپایی گردانده (دست به دست) میگردد تا اینکه بازرگان آخر خط، یکباره چرخه گردان را در بازار ترک مینمایند. «Missing trader» ضمن این که بازرگانان قبلی بخاطر تجارت صادراتی مالیات لازم را نپرداخته و یا اگر تجارت داخلی بوده، مالیات خود را پس گرفتهاند. ردگیری اینگونه وجوه مالیات بسیار مشکل و پیچیده میباشد. دولتهای اروپا از سال ۲۰۱۵ موانع ویژهای برای اینگونه کلاهبرداریها طرحریزی نموده اند.
جمهوری اسلامی ایران
به منظور اجرای این مالیات در ایران، لایحه آن برای اولین بار در دی ماه ۱۳۶۶ به مجلس شورای اسلامی برده شد. این لایحه در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بررسی قرار گرفت و پس از اعمال نظرات موافق و مخالف به صحن علنی مجلس رفت که پس از تصویب ۶ ماده از آن بنا به تقاضای دولت و به دلیل اجرای سیاست تثبیت قیمتها به دولت بازگردانده شد.
در سال ۱۳۷۰ بخش امور مالی صندوق بینالمللی پول، در راستای اصلاح نظام مالیاتی جمهوری اسلامی ایران، اجرای سیاست مالیات بر ارزش افزوده را به عنوان یکی از عوامل اصلی افزایش کارایی و اصلاح نظام مالیاتی پیشنهاد کرد. با توجه به نظرات کارشناسان صندوق بینالمللی پول، مطالعات و بررسیهای متعددی در این زمینه در وزارت امور اقتصادی و دارایی صورت پذیرفت و اجرای مالیات بر ارزش افزوده در سمینارها و کمیتههای مختلف علمی با حضور کارشناسان داخلی و خارجی مورد تأکید قرار گرفت، وزارت امور اقتصادی و دارایی در راستای طرح ساماندهی اقتصادی کشور، انجام اصلاحات اساسی در سیستم مالیاتی از جمله حذف انواع معافیت ها، حذف انواع عوارض وگسترش پایه مالیاتی را با تأکید خاص بر کارایی نظام مالیاتی، شروع کرد و مطالعات جدید امکانسنجی در این زمینه به وجود آورد. با توجه به اهمیت بسط پایه مالیاتی به عنوان یکی از اصول اساسی سیاستهای مالی طرح ساماندهی اقتصاد کشور، معاونت درآمدهای مالیاتی وزارت امور اقتصادی و دارایی مطالعات علمی متعددی را با در نظر گرفتن خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور در زمینه اجرای مالیات بر ارزش افزوده، از دی ماه ۱۳۷۶ آغاز نمود. لایحه مالیات بر ارزش افزوده، اکنون با در نظر گرفتن اثرات اقتصادی ناشی از اجرای این مالیات با اصلاحات و بازنگریهای متعدد، به مجلس شورای اسلامی ارائه گردیدهاست.
قانون مالیات بر ارزش افزوده با اختیارات ناشی از ماده ۸۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۵۳ ماده و ۴۷ تبصره در تاریخ ۱۳۸۷/۲/۱۷ در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی تصویب گردیده است تا در مدت آزمایشی ۵ سال از تاریخ اول مهرماه ۱۳۸۷ به اجرا گذاشته شود. از ابتدای سال ۱۳۹۴ میزان این نوع از مالیات در ایران مجدداً افزایش یافت و از ۶درصد به ۹ درصد تغییر پیدا کرد. این قانون جایگزین قانون تجمیع عوارض گشته است.
معافیتها
معافیتها در ایران
ماده ۱۲ قانون مالیات بر ارزش افزوده عرضه کالاها و ارائه خدمات زیر و همچنین واردات آنها حسب مورد از پرداخت مالیات معاف هستند:
۱ـ محصولات کشاورزی فرآوری نشده.
۲ـ دام و طیور زنده، آبزیان، زنبورعسل و نوغان
۳ـ انواع کود، سم، بذر و نهال.
۴ـ آرد خبازی، نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات و سویا، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیرخشک مخصوص تغذیه کودکان.
۵ ـ کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات.
۶ ـ کالاهای اهدایی به صورت بلاعوض به وزارتخانهها، مؤسسات دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی با تأیید هیئت وزیران و حوزههای علمیه با تأیید حوزه گیرنده هدایا.
۷ـ کالاهایی که همراه مسافر و برای استفاده شخصی تا میزان معافیت مقرر طبق مقررات صادرات و واردات، وارد کشور میگردند. اضافه بر آن طبق مقررات این قانون مشمول مالیات خواهدبود
۸ ـ اموال غیرمنقول.
۹ـ انواع دارو، لوازم مصرفی درمانی، خدمات درمانی (انسانی، حیوانی و گیاهی) و خدمات توانبخشی و حمایتی.
۱۰ـ خدمات مشمول مالیات بر درآمد حقوق، موضوع قانون مالیاتهای مستقیم.
۱۱ـ خدمات بانکی و اعتباری بانکها، مؤسسات و تعاونیهای اعتباری و صندوقهای قرضالحسنه مجاز و صندوق تعاون.
۱۲ـ خدمات حمل و نقل عمومی و مسافری درون و برونشهری جادهای، ریلی، هوایی و دریایی.
۱۳ـ فرش دستباف.
۱۴ـ انواع خدمات پژوهشی و آموزشی که طبق آئیننامهای که با پیشنهاد مشترک وزارتخانههای علوم تحقیقات و فناوری، امور اقتصادی و دارایی، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، آموزش و پرورش و کار و امور اجتماعی ظرف مدت شش ماه از تاریخ تصویب این قانون به تصویب هیئت وزیران میرسد.
۱۵ـ خوراک دام و طیور.
۱۶ـ رادار و تجهیزات کمک ناوبری هوانوردی ویژه فرودگاهها براساس فهرستی که به پیشنهاد مشترک وزارت راه و ترابری و وزارت امور اقتصادی و دارایی تهیه و ظرف مدت شش ماه از تاریخ تصویب این قانون به تصویب هیئت وزیران میرسد.
۱۷ـ اقلام با مصارف صرفاً دفاعی (نظامی و انتظامی) و امنیتی براساس فهرستی که به پیشنهاد مشترک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و وزارت امور اقتصادی و دارایی تهیه و به تصویب هیئت وزیران میرسد. فهرست مذکور از اولین دوره مالیاتی پس از تصویب هیئت وزیران قابل اجراء میباشد.
ماده۱۳صادرات کالا و خدمت به خارج از کشور از طریق مبادی خروجی رسمی، مشمول مالیات موضوع این قانون نیست و مالیاتهای پرداخت شده بابت آنها با ارائه برگه خروجی صادره توسط گمرک (درمورد کالا) و اسناد و مدارک مثبت، مسترد میشود.
تبصره: مالیاتهای پرداختی بابت کالاهای همراه مسافران تبعه کشورهای خارجی که از تاریخ خرید آنها تا تاریخ خروج از کشور بیش از دو ماه نگذشته باشد، از محل وصولیهای جاری درآمد مربوط هنگام خروج از کشور در مقابل ارائه اسناد و مدارک مثبت مشمول استرداد خواهدبود.
آلمان
در آلمان مالیات بر ارزش افزوده برای فروش گل و گیاه ۷٪ میباشد ولی به همان گل و گیاه در داخل گلدان ۱۹٪ تعلق دارد. در این رابطه (گل بریده، گل ریشه دار، داخل یا بدون گلدان، گلدان دائم یا گلدان یک بار مصرف) خط مشی روشنی وجود ندارد و پیوسته بین اداره مالیات و کسبه بحث و مجادله میباشد. این وضعیت پیچیده در رابطه با تخفیفهای مالیات بر ارزش افزوده در سایر کشورهای اروپا نیز برقرار میباشد.
مالیات بر ارزش افزوده برای غذا، جهت خوردن در داخل رستوران ۱۹٪ میباشد ولی اگر مشتری همان غذا را با خود به بیرون از رستوران ببرد ۷٪ تعلق میگیرد. به همین خاطر صندوق دارهای رستورانهای سرپایی قبل از جمعبندی سفارشها از مشتری میپرسند: “غذا را اینجا میخورید یا که با خودتان میبرید؟” (اگر مشتری غذا را با خود به بیرون ببرد، تخفیف مالیاتی (۷٪ به جای ۱۹٪) به نفع فروشنده در صندوق رستوران میماند.
مالیات بر ارزش افزوده فروش چندین برگ کاغذ چاپ شده ۱۹ ٪ میباشد ولی اگر همانها را به نحوی صحافی کنند (شبیه کتاب یا مجله با حجم محتوای تبلیغاتی کمتر از ۵۰٪) ۷٪ مالیات تعلق میگیرد. اگر محتوای کتاب طبقهبندی شده و برای جوانان ممنوع باشد ۱۹٪ مالیات تعلق میگیرد.
عربستان و امارات
دولتهای عربستان سعودی و امارات متحدهٔ عربی از اول ژانویهٔ ۲۰۱۸ شروع به گرفتن مالیات بر ارزش افزوده به مقدار ۵ درصد کردند و به این ترتیب سیاست زندگی بدون مالیات از گهواره تا گور در این کشورها پایان یافت. با این وجود، این دولتها هنوز برنامهای برای اخذ مالیات بر درآمد ندارند.